فقه نکاح – ۱۳۹۶/۰۹/۰۴ احکام عده نکاح موقت
صوت و تقریر درس
پخش صوت درس:
متن تقریر درس: ↓↓↓
موضوع: کتاب النکاح/نکاح المتعه /انقضای مدت
اشاره
در این جلسه حضرت استاد به دو فرع از فروع مطرح شده در مسأله ۱۶ می‌پردازند. ایشان در فرع اول، با نقد استدلال به اولویت، به روایاتی اشاره می‌کنند که دلالت بر عدم لزوم عده بر غیر مدخوله در عقد متعه می‌کند.
مسأله ۱۶
لو انقضى أجلها أو وهب مدتها قبل الدخول فلا عده علیها، و إن کان بعده و لم تکن غیر بالغه و لا یائسه فعلیها العده، و هی على الأشهر الأظهر حیضتان، و إن کانت فی سن من تحیض و لا تحیض فعدتها خمسه و أربعون یوما، و الظاهر اعتبار حیضتین تامتین، فلو انقضى الأجل أو وهب المده فی أثناء الحیض لم یحسب تلک الحیضه منها، بل لا بد من حیضتین تامتین بعد ذلک، هذا فیما إذا کانت حائلا، و لو کانت حاملا فعدتها إلى أن تضع حملها کالمطلقه على إشکال، فالأحوط مراعاه أبعد الأجلین من وضع الحمل و من انقضاء خمسه و أربعین یوما أو حیضتین و أما عدتها من الوفاه فأربعه أشهر و عشره أیام إن کانت حائلا و أبعد الأجلین منها و من وضع حملها إن کانت حاملا کالدائمه.[۱]
مرحوم سید در این مسأله فروع متعددی را مطرح نموده‌اند که لازم است هر کدام به صورت جداگانه بررسی شود.
عده غیر مدخوله بها
در بخش اول این مسأله می‌فرمایند:
«لو انقضى أجلها أو وهب مدتها قبل الدخول فلا عده علیها»
زنی که متعه شده باشد، در صورتی که دخول صورت نگرفت و مدّت تمام شد یا هبه زمان صورت گرفت، نیاز به رعایت عده ندارد. مرحوم ماتن و سید در مسأله اول کتاب الطلاق به این نکته اشاره می‌کنند که «لا عدّه علی من لم یدخل بها و لا علی الصغیره سواء بانت فی ذلک بطلاق او فسخ او هبه مدّه او انقضائها».
اما در مورد دلیل این حکم، نقل شده است که مسأله اجماعی است. البته در مورد طلاق دلایل روشنی داریم. از جمله آیه قرآن که می‌فرماید: ﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّهٍ تَعْتَدُّونَها فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ سَراحاً جَمیلاً﴾[۲] این آیه شریفه صریح در مطلوب است ولی صرفا در باب طلاق چنین دلالتی کامل است.
بررسی دلیل در مسأله
غیر از این آیه، روایات متعدده کثیره‌ای داریم که صاحب وسائل در باب اول از ابواب العِدد نقل نموده است و مورد آن روایات هم طلاق است. ولی بحث ما در متعه است که طلاق در آن راه ندارد بلکه یا انقضای مدت یا هبه مدت لازم است.
ظاهر سخن بعضی از آقایان هم همین است که گویا ما دلیلی غیر از این ادله نداریم و باید از همین دلیل استفاده کنیم. ایشان چنین تعبیر می‌کند:
«ومن الواضح: أنّ المتعه أولى بذلک؛ للعزل فیها کثیراً، وعدم طلب الولد فیها.»[۳]
اما وجهی برای اولویت مشخص نیست. باید در نظر داشت که بحث در جایی است که اصل دخول واقع نشده است تا بخواهیم بحثی درباره عزل مطرح کنیم. البته می‌شود اولویت را به بیان دیگر و با تکیه بر آیات و روایات مطرح نمود. به این بیان که عده یا برای مسأله اختلاط میاه است و یا برای تکریم زوج. با تکیه بر این حکمت، وقتی می‌بینیم که در طلاق قبل الدخول در عقد دائم به دستور شارع عده لازم نیست، در اینجا بحث اختلاط میاه به دلیل عدم دخول محلی ندارد، و بحث حرمت زوج هم از جانب شارع منتفی شده است. در اینجا می‌توان گفت که علت بالاولویه منتفی شده است.
از سوی دیگر در روایت اول باب اول کتاب الطلاق می‌خوانیم «العدّه من الماء»[۴] که در اینجا تعلیل شده است و وقتی دخول صورت نگرفته است پس عده هم جایی ندارد.
دو روایت دیگر هم در این باب وجود دارد که هر دو از عبدالرحمن ابن حجاج است و یکی با سند صحیح و دیگری با سند موثقه.
روایت اول که سند صحیحه دارد می‌گوید:
عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ثَلَاثٌ یَتَزَوَّجْنَ عَلَى کُلِّ حَالٍ- الَّتِی لَمْ تَحِضْ وَ مِثْلُهَا لَا تَحِیضُ- إِلَى أَنْ قَالَ وَ الَّتِی لَمْ یُدْخَلْ بِهَا- وَ الَّتِی قَدْ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ الْحَدِیثَ.[۵]
در اینجا اطلاق عبارت شامل عقد متعه هم می‌شود و اختصاص به عقد دائم و طلاق ندارد.
روایت دیگر هم موثقه عبدالرحمن است که می‌فرماید:
عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ثَلَاثٌ یَتَزَوَّجْنَ عَلَى کُلِّ حَالٍ- الَّتِی لَمْ تَحِضْ وَ مِثْلُهَا لَا تَحِیضُ- إِلَى أَنْ قَالَ وَ الَّتِی لَمْ یُدْخَلْ بِهَا- وَ الَّتِی قَدْ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ الْحَدِیثَ.[۶]
هر دو این روایات بالاطلاق بر بحث ما دلالت دارند و نیاز به اتکا به اولویت نیست.
عده غیر بالغه و یائسه
صاحب تحریر الوسیله در فرع بعد می‌فرمایند:
«و إن کان بعده و لم تکن غیر بالغه و لا یائسه فعلیها العده»
در بخشی از این روایت به مفهوم اتکا شده است. یعنی بعد از دخول باشد ولی غیر بالغه یا یائسه نباشد. اما اگر صغیره یا یائسه باشد چرا عده ندارد؟ در اینجا نیاز به دلیل خاص هست. ایشان در بحث طلاق هم تصریح می‌کنند که در این دو مورد عده لازم نیست. البته درباره این دو مورد باید توجه داشت که قول مشهور بین اصحاب و از جمله شیخ مفید و شیخ طوسی و سلّار و ابوالصلاح و ابن براج و ابن حمزه چنین است که معنایش این است که قول مخالف هم دارد. صاحب جواهر از ابتدا در مسأله تردید می‌کند. ایشان می‌گوید:
«لم نعرف القائل بالأولى عدا من سمعت، بل ربما ظهر من غیر واحد دعوى الإجماع فی مقابله، حتى أن الشیخ ره حکاه عن معاویه بن حکیم من متقدمی فقهائنا، و عن جمیع المتأخرین منهم.»[۷]
این نشان می‌دهد که این دو مورد محل اختلاف و بحث است.
چند روایت به عنوان دلیل
اما چند روایت به عنوان دلیل در این باب وجود دارد. یکی از آنها روایت آخری است که قرائت شد:
عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ثَلَاثٌ یَتَزَوَّجْنَ عَلَى کُلِّ حَالٍ- الَّتِی لَمْ تَحِضْ وَ مِثْلُهَا لَا تَحِیضُ- إِلَى أَنْ قَالَ وَ الَّتِی لَمْ یُدْخَلْ بِهَا- وَ الَّتِی قَدْ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ الْحَدِیثَ.[۸]
مشابه این روایت، روایت موثقه عبدالرحمن است که ذکر شد. شاید نقل عبدالرحمن یک بیان از امام(ع) باشد چرا که مضمون هر دو روایت یکی است و تفاوتی با هم ندارد و در هر دو روایت این سه مورد را از لزوم عده نگه داشتن خارج دانسته است.
علاوه بر این در روایت دیگری می‌خوانیم:
۳ باب ۲: مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِی الرَّجُلِ یُطَلِّقُ الصَّبِیَّهَ الَّتِی لَمْ تَبْلُغْ- وَ لَا یَحْمِلُ مِثْلُهَا وَ قَدْ کَانَ دَخَلَ بِهَا- وَ الْمَرْأَهَ الَّتِی قَدْ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ- وَ ارْتَفَعَ حَیْضُهَا فَلَا یَلِدُ مِثْلُهَا- قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِمَا عِدَّهٌ وَ إِنْ دَخَلَ بِهِمَا.[۹]
همچنین در روایت دیگری از حمّاد بن عثمان آمده است:
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الَّتِی قَدْ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ- وَ الَّتِی لَا یَحِیضُ مِثْلُهَا قَالَ لَیْسَ عَلَیْهَا عِدَّهٌ.[۱۰]
در روایت دیگری از جمیل ابن درّاج می‌خوانیم:
وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِی الرَّجُلِ یُطَلِّقُ الصَّبِیَّهَ الَّتِی لَمْ تَبْلُغْ وَ لَا یَحْمِلُ مِثْلُهَا- فَقَالَ لَیْسَ عَلَیْهَا عِدَّهٌ وَ إِنْ دَخَلَ بِهَا.
همچنین روایت زیر که می‌فرماید:
عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَنِ الرَّزَّازِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ وَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ سَمَاعَهَ جَمِیعاً عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْن ِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: الَّتِی لَا تَحْبَلُ مِثْلُهَا لَا عِدَّهَ عَلَیْهَا.[۱۱]
زنی که حامله نمی‌شود عده ندارد که شامل صغر سن و یا یأس می‌شود. از سوی دیگر شاید بتوان به نحوی از این روایات برای بحث قبلی استفاده نمود. چرا که در این روایات به این مسأله اشاره می‌شود که «و ان دخل بها»؛ گویا اینکه اگر دخولی صورت نگرفته باشد مسلّم است که عده لازم نیست.
دیدگاه ها