فقه ظهار - 1399/08/12 ظهار - آیت الله سید علی محقق داماد

موضوع: کتاب الظهار/حقیقت ظهار/تعریف

۹۹۰۸۱۲

اشاره

پس از بیان مسائل کتاب الطلاق فروعات آن یعنی خلع و مبارات، خدا را شکر می‌کنیم که برای این توفیق که موفق به تکمیل مباحث کتاب النکاح و کتاب الطلاق شدیم و از خداوند در راه عمل به وظیفه‌ای که در راه بررسی احکام الهی بر عهده داریم، توفیق می‌طلبیم. کتاب بعدی که بعد از این به صورت مستقل مطرح می‌شود، کتاب الظهار است.

کتاب الظهار‌

الذی کان طلاقا فی الجاهلیه و موجبا للحرمه الأبدیه، و قد غیّر شرع الإسلام حکمه و جعله موجبا لتحریم الزوجه المظاهره و لزوم الکفاره بالعود کما ستعرف تفصیله[۱] .

ظهار نوعی طلاق بین اعراب جاهلی بود که موجب حرمت ابدی می‌شد. البته شارع مقدس، تحریم را پذیرفت ول حرمت ابدی را نپذیرفت. کلمه «ظهار»، مصدر ظاهَرَ است. ظهار به این شکل واقع می‌شود که مرد به زن می‌گوید: «ظهرک علیّ کظهر امّی» و به همین واسطه کلمه ظهار بر این امر اطلاق شده است. درباره با ظهار اقوال متعدّدی مطرح است. یکی اینکه آیا ظهار تنها به تشبیه به «امّ» واقع می‌شود یا با تشبیه به هرکدام از محارم نسبی، مثل خواهر یا خاله و یا عمه هم صورت می‌گیرد؟ یا حتی نسبت به محارم سببی هم داخل است. اختلاف در این احکام منشأ آن شده است که نتوانیم تعریفی واحد برای ظهار داشته باشیم. شهید ثانی در مسالک اینگونه تعریف می‌کند:

صاحب مسالک الأفهام

و حقیقته الشرعیّه: تشبیه الزوج زوجته- و لو مطلّقه رجعیّه فی العدّه- بمحرمه نسبا أو رضاعا، قیل: أو مصاهره على ما سیأتی من الخلاف فیه[۲] .

البته این تعریف تا حدودی جامع هست، ولی بر همه اقوال تطبیق نمی‌کند. البته باید در نظر داشت که ما قائل به حقیقت شرعیه در اینجا نیستیم و کلمه‌ای بر این مسأله، پیش از شرع اطلاق می‌شده است. خود شرعیه هم این لفظ را ابداع نکرده است تا حقیقت شرعیه باشد. البته در میان این اقوال، قدر متیقن آن است که به مادر تشبیه کند.

مبدا شرعی این بحث، واقعه‌ای بود که برای یک زن و شوهر از انصار اتفاق افتاد. بدنبال این جریان، آیاتی متعدّد و مشروح از سوره مجادله نازل شد. دو سه روایت هم در ذیل این آیات داریم که ضمنا، مسأله زمینه نزول آیات هم در آن ذکر شده است و خود این آیات، مبیّن مسأله است.
﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ ‌قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجَادِلُکَ فِی زَوْجِهَا وَ تَشْتَکِی إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ﴿۱﴾ الَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئِی وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴿۲﴾ وَ الَّذِینَ یُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا ذٰلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ﴿۳﴾ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً ذٰلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ﴿۴﴾[۳]

در آیه دوم ظهار ابطال شد، ولی در عین حال در آیه سوم، حق تماس با زن را منع می‌کند؛ مگر آنکه کفاره مخصوص بدهد.

در رابطه با شأن نزول این آیات، در ابتدای باب ظهار وسائل، سه روایت نقل شده است که هم شأن نزول و هم تفسیر آیات را بیان می‌فرماید. مضمون این سه روایت کم و بیش مشابه یکدیگر است.

۲۸۶۵۴- ۱- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کَانَ رَجُلٌ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ ص یُقَالُ لَهُ أَوْسُ بْنُ الصَّامِتِ- وَ کَانَتْ تَحْتَهُ امْرَأَهٌ یُقَالُ لَهَا خَوْلَهُ بِنْتُ الْمُنْذِرِ- فَقَالَ لَهَا ذَاتَ یَوْمٍ أَنْتِ عَلَیَّ کَظَهْرِ أُمِّی ثُمَّ نَدِمَ- وَ قَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْمَرْأَهُ مَا أَظُنُّکِ إِلَّا وَ قَدْ حَرُمْتِ عَلَیَّ- فَجَاءَتْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص- فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ زَوْجِی قَالَ لِی أَنْتِ عَلَیَّ کَظَهْرِ أُمِّی- وَ کَانَ هَذَا الْقَوْلُ فِیمَا مَضَى یُحَرِّمُ الْمَرْأَهَ عَلَى زَوْجِهَا- فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ ص مَا أَظُنُّکِ إِلَّا وَ قَدْ حَرُمْتِ عَلَیْهِ- فَرَفَعَتِ الْمَرْأَهُ یَدَهَا إِلَى السَّمَاءِ- فَقَالَتْ أَشْکُو (إِلَى اللَّهِ) فِرَاقَ زَوْجِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ ﴿قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِی تُجٰادِلُکَ فِی زَوْجِهٰا﴾[۴] الْآیَتَیْنِ- ثُمَّ‌ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْکَفَّارَهَ فِی ذَلِکَ- فَقَالَ ﴿وَ الَّذِینَ یُظٰاهِرُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ﴾[۵] الْآیَتَیْنِ[۶] .

در زمان رسول خدا(ص)، شخصی به نام اوس بن صامت بود که زنی به نام خوله بن منذر داشت. او روزی به همسرش گفت: «پشت تو مانند پشت مادر من است». بعد از گفته‌اش پشیمان شد و به همسرش گفت پیش رسول خدا برو و مسأله را با او در میان بگذار که فکر می‌کنم بر من حرام شدی؛ چرا که سابقا اینگونه بود. مسأله برای پیامبر(ص) مطرح شد و آن حضرت فرمود حکم سابق نسخ نشده است و حکم باقی است و فکر می‌کنم که تو بر مردت حرام شدی. ظاهرا بر اساس آنچه که در دو روایت دیگر هم مطرح شده است، در ظهار حق رجوع هم نبود. و لذا آن زن خی

لی ناراحت شد و دست به آسمان بلند کرد و گفت: به خدا شکایت می‌برم از جدایی همسرم. پس از آن بود که این آیات و کفارات سه گانه مطرح شد.

روایت حمران

روایت دیگر، روایت حمران است که از آن به «خبر» تعبیر می‌کنند که به معنای ضعف این روایت است. چون در سندش «ابی ولّاد حنّاط[۷] » وارد شده است که توثیق نشده است. در این روایت می‌خوانیم:

۲۸۶۵۵– ۲- مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: إِنَّ امْرَأَهً مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ ص- فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً زَوْجِی قَدْ نَثَرْتُ لَهُ بَطْنِی- وَ أَعَنْتُهُ عَلَى دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَلَمْ یَرَ مِنِّی مَکْرُوهاً- وَ أَنَا أَشْکُوهُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَیْکَ قَالَ فَمَا تَشْکِینَهُ- قَالَتْ إِنَّهُ قَالَ لِیَ الْیَوْمَ أَنْتِ عَلَیَّ حَرَامٌ کَظَهْرِ أُمِّی- وَ قَدْ أَخْرَجَنِی مِنْ مَنْزِلِی فَانْظُرْ فِی أَمْرِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیَّ کِتَاباً أَقْضِی بِهِ بَیْنَکِ وَ بَیْنَ زَوْجِکِ- وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ- فَجَعَلَتْ تَبْکِی وَ تَشْتَکِی مَا بِهَا إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ وَ انْصَرَفَتْ- فَسَمِعَ اللَّهُ مُحَاوَرَتَهَا لِرَسُولِهِ وَ مَا شَکَتْ إِلَیْهِ- فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ قُرْآناً ﴿بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ- قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِی تُجٰادِلُکَ فِی زَوْجِهٰا- وَ تَشْتَکِی إِلَى اللّٰهِ وَ اللّٰهُ یَسْمَعُ تَحٰاوُرَکُمٰا﴾[۸] – یَعْنِی مُحَاوَرَتَهَا لِرَسُولِ اللَّهِ ص فِی زَوْجِهَا ﴿إِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ[۹] ﴾– ﴿الَّذِینَ یُظٰاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسٰائِهِمْ مٰا هُنَّ أُمَّهٰاتِهِمْ إِنْ أُمَّهٰاتُهُمْ إِلَّا اللّٰائِی وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً وَ إِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾[۱۰] – فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى الْمَرْأَهِ فَأَتَتْهُ- فَقَالَ لَهَا جِیئِینِی بِزَوْجِکِ فَأَتَتْهُ بِهِ- فَقَالَ أَ قُلْتَ لِامْرَأَتِکَ هَذِهِ أَنْتِ عَلَیَّ حَرَامٌ کَظَهْرِ أُمِّی- فَقَالَ قَدْ قُلْتُ ذَلِکَ- فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ قُرْآناً- فَقَرَأَ عَلَیْهِ مَا‌ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ قَوْلِهِ ﴿قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِی تُجٰادِلُکَ﴾[۱۱] – إِلَى قَوْلِهِ إ﴿ِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾[۱۲] – فَضُمَّ امْرَأَتَکَ إِلَیْکَ- فَإِنَّکَ قَدْ قُلْتَ مُنْکَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً- قَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ وَ غَفَرَ لَکَ فَلَا تَعُدْ- فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ وَ هُوَ نَادِمٌ عَلَى مَا قَالَ لِامْرَأَتِهِ- وَ کَرِهَ اللَّهُ ذَلِکَ لِلْمُؤْمِنِینَ بَعْدُ- فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَ الَّذِینَ یُظٰاهِرُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ- ثُمَّ یَعُودُونَ لِمٰا قٰالُوا﴾[۱۳] – یَعْنِی مَا قَالَ الرَّجُلُ الْأَوَّلُ لِامْرَأَتِهِ- أَنْتِ عَلَیَّ حَرَامٌ کَظَهْرِ أُمِّی- قَالَ فَمَنْ قَالَهَا بَعْدَ مَا عَفَا اللَّهُ وَ غَفَرَ لِلرَّجُلِ الْأَوَّلِ- فَإِنَّ عَلَیْهِ ﴿فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّٰا﴾[۱۴] – یَعْنِی مُجَامَعَتَهَا ﴿ذٰلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ﴾[۱۵] – ﴿فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیٰامُ شَهْرَیْنِ مُتَتٰابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّٰا- فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعٰامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً﴾[۱۶] فَجَعَلَ اللَّهُ عُقُوبَهَ مَنْ ظَاهَرَ بَعْدَ النَّهْیِ هَذَا- وَ قَالَ ﴿ذٰلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ﴾[۱۷] فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا حَدَّ الظِّهَارِ الْحَدِیثَ.

وَ رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ مِثْلَهُ[۱۸] .

روایت سوم از کتاب نعمانی مطرح شده است که نکات اضافی‌ای در آن دارد:

۲۸۶۵۷- ۴- عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُرْتَضَى فِی رِسَالَهِ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ نَقْلًا مِنْ‌ کِتَابِ تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الْآتِی عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: وَ أَمَّا الْمُظَاهَرَهُ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَإِنَّ الْعَرَبَ- کَانَتْ إِذَا ظَاهَرَ رَجُلٌ مِنْهُمْ مِنِ امْرَأَتِهِ حَرُمَتْ عَلَیْهِ إِلَى آخِرِ الْأَبَدِ- فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص کَانَ بِالْمَدِینَهِ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ- یُقَالُ لَهُ أَوْسُ بْنُ الصَّامِتِ وَ کَانَ أَوَّلَ رَجُلٍ ظَاهَرَ فِی الْإِسْلَامِ- فَجَرَى بَیْنَهُ وَ بَیْنَ امْرَأَتِهِ کَلَامٌ فَقَالَ لَهَا أَنْتِ عَلَیَّ کَظَهْرِ أُمِّی- ثُمَّ إِنَّهُ نَدِمَ عَلَى مَا کَانَ مِنْهُ- وَ قَالَ وَیْحَکِ إِنَّا کُنَّا فِی الْجَاهِلِیَّهِ تَحْرُمُ عَلَیْنَا الْأَزْوَاجُ- فِی مِثْلِ هَذَا قَبْلَ الْإِسْلَامِ- فَلَوْ أَتَیْتِ رَسُولَ اللَّهِ ص تَسْأَلِیهِ عَنْ ذَلِکِ- فَجَاءَتِ الْمَرْأَهُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَأَخْبَرَتْهُ- فَقَالَ لَهَا مَا أَظُنُّکِ إِلَّا وَ قَدْ حَرُمْتِ عَلَیْهِ إِلَى آخِرِ الْأَبَدِ- فَجَزِعَتْ وَ بَکَتْ وَ قَالَتْ أَشْکُو إِلَى اللَّهِ فِرَاقَ زَوْجِی- فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِی تُجٰادِلُکَ فِی زَوْجِهٰا﴾[۱۹] – إِلَى قَوْلِهِ ﴿وَ الَّذِینَ یُظٰاهِرُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ﴾[۲۰] الْآیَهَ- فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص قُولِی لِأَوْسٍ زَوْجِکِ یُعْتِقُ نَسَمَهً- فَقَالَتْ وَ أَنَّى لَهُ نَسَمَهٌ وَ اللَّهِ مَا لَهُ خَادِمٌ غَیْرِی- قَالَ فَیَصُومُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ- قَالَتْ إِنَّهُ شَیْخٌ کَبِیرٌ لَا یَقْدِرُ عَلَى الصِّیَامِ- قَالَ فَمُرِیهِ فَلْیَتَصَدَّقْ عَلَى سِتِّینَ مِسْکِیناً- فَقَالَتْ وَ أَنَّى لَهُ الصَّدَقَهُ فَوَ اللَّهِ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا أَحْوَجُ مِنَّا- قَالَ فَقُولِی لَهُ فَلْیَمْضِ إِلَى أُمِّ الْمُنْذِرِ- فَلْیَأْخُذْ مِنْهَا شَطْرَ وَسْقِ تَمْرٍ فَلْیَتَصَدَّقْ بِهِ عَلَى سِتِّینَ مِسْکِیناً الْحَدِیثَ[۲۱] .